Uit: Volkskrant 8 maart 2022
Haarlem heeft zijn Koepel terug
De gevangenis uit 1901 is dankzij een burgerinitiatief en een meewerkende gemeente in vier jaar getransformeerd in een prachtig licht interieur, waar vooral de Haarlemmer zich thuis moet voelen. Strafgevangenis A° MDCCCCI. In gouden letters staat het boven de hoofdentree van de Koepel in Haarlem, met zijn gigantische dak een van de bekendste bouwwerken van de stad. Tot zes jaar geleden functioneerde het panoptische gebouw – ontworpen opdat de bewaker vanuit zijn post in het midden alle 240 cellen kon overzien – als zodanig. De gevangene kon niet aan het ‘alziend oog’ ontsnappen en omgekeerd kwam je er als passant niet in.
Nu, na vier jaar verbouwen, staat de poort wijd open en lopen nieuwsgierige bezoekers naar binnen om te zien hoe het van huis van bewaring is veranderd in een huis van de stad. Kinderen rennen voor hun ouders uit over de ronde trappartij naar de halfopen kelder, die onder het gebouw is uitgegraven en waarin een bioscoop met zes zalen is gevestigd. Op de begane grond, omgedoopt tot Koepelplein, openen binnenkort het gamemuseum, een grand café, een buurtwinkel en een expositieruimte. Verder omhoog kijk je in de glazen onderwijsruimten van het University College of Digital Arts, dat in april de eerste lichting studenten verwelkomt. Helemaal boven in het gebouw bevindt zich een bedrijfsverzamelruimte voor (lokale) ondernemers op het gebied van digitalisering. De cellen zijn omgetoverd tot kantoorruimten, omringd door een open werkvloer met flexplekken en vergadertafels. De ultieme pauzeplek is bij de balustrade, vanwaar je uitkijkt op de koepelconstructie die rust op de gemetselde cellen, waarlangs stalen spiltrappen omlaag spiralen in de kathedrale hal. Het is een betoverende binnenwereld, die met de dag meer begint te bruisen.
Wat is het geheim van de ‘gekraakte’ Koepel, die van een gesloten bolwerk is getransformeerd in een prachtig publiek interieur?
Het is belangrijk om te vermelden dat het niet vanzelfsprekend is dat iedereen voortaan dagelijks van zeven uur ’s ochtends tot half twaalf ’s avonds het gebouw kan binnenlopen. Toen het Rijksvastgoedbedrijf in 2016 het gebouwencomplex, dat na de sluiting als gevangenis nog enige tijd dienst deed als vluchtelingenhotel, in de verkoop zette, ging het voor het hoogste bod. Daarmee leek de mogelijkheid tot een maatschappelijke (her)bestemming verkeken; met kantoren of een groot hotel – Van der Valk toonde interesse – kun je veel meer verdienen en dus ook bieden.
Maar er ontstond verzet. Onder het motto ‘Open de Koepel’ ontwikkelden de Haarlemse communicatieadviseur Jacqueline van de Sande en Martijn van de Poll, directeur van de HBB-bouwgroep, een burgerinitiatief om de gevangenis ‘terug te geven’ aan de stad. Samen met ‘onderwijsman’ Hans Adriaansens en architecten André van Stigt en Thijs Asselbergs verenigden ze zich in de Stichting Panopticon en kwamen met het idee de koepel in te vullen met een mix van onderwijs, bedrijvigheid en cultuur. In de bijgebouwen tekenden ze een boetiekhotel, een restaurant en woningbouw. Van Stigt was eerder betrokken bij de renovatie van de voormalige tramremise in Amsterdam-West tot De Hallen, een centrum voor media, cultuur en horeca. Dat project werd een doorslaand succes. Het is dankzij die referentie dat de gemeenteraad uiteindelijk het risico aandurfde en, met een nipte meerderheid, voor hun voorstel stemde.
De gemeente, die het recht tot eerste aankoop had, kocht het gebouw om het door te verkopen aan de Stichting Panopticon. De stichting heeft eenderde van de totale investering – 23 miljoen euro – ingelegd, de rest komt van externe partijen. Samen hebben ze het plan uitgevoerd en gaan ze het gebouw de komende tien jaar exploiteren. Bureau van Stigt maakte het ontwerp, dat in essentie draait om de transformatie van het panopticum in een ronde podiumtrap, waarop je van alle kanten uitkijkt.
De renovatie van de Koepel is een belangrijke ‘stapsteen’ in de Sprong over het Spaarne, zoals het gemeentelijke plan heet om de binnenstad uit te breiden naar de oostkant van de rivier. Het is de kant waar vroeger functies werden ondergebracht die men liever niet in centrum zag, van de gevangenis tot het slachthuis, van de vuilnisbelt tot de Woonschool die in 1960 werd gebouwd voor de opvoeding van ‘asofamilies’; een project dat mislukte en in 1995 is gesloopt. Samen met de woningcorporaties startte de gemeente begin deze eeuw een grootscheepse vernieuwingsoperatie. Voormalige arbeiderswoningen en portiekflats worden opgeknapt en tot 2030 worden 3.500 – duurdere – koopwoningen bijgebouwd. Op de vuilnisbelt is een park aangelegd, het slachthuis wordt verbouwd tot popschool met hippe horeca.
De Koepel wil een aanjager zijn voor de verbetering van de buurt, maar wel een plek die voor iedereen – jong, oud, arm, rijk – toegankelijk is en blijft. Met zijn mix van functies biedt het gebouw voor ieder wat wils. In de lichte, open ruimten voelen velen zich thuis. ‘Kijk hoe somber het was’, wijst de ontwerper op de tentoonstellingspanelen in de hal, waarop je foto’s van na de sluiting ziet. Oliestookkachels hadden een dikke laag roet op het metselwerk achtergelaten. Met behulp van een speciale schoonmaaktechniek zijn de oorspronkelijke kleuren teruggebracht op de wanden, die met spots worden aangelicht. Omdat het gebouw een rijksmonument is, mocht het gevelbeeld niet worden veranderd; alleen de ramen van de cellen zijn verlaagd, zodat je nu naar buiten kunt kijken. Om meer licht in de centrale ruimte te brengen, zijn grote lichtpanelen aangebracht op de koepel. Het dak is van binnen afgewerkt met akoestische panelen die er uitzien als de golfplaten waarmee het vroeger bekleed was. Als de kinderen uit de bioscoop komen, hoor je daar boven nauwelijks iets van.
De huurprijzen spelen een belangrijke rol in de toegankelijkheid van de Koepel. ‘We willen het betaalbaar houden’, zegt projectdirecteur Paul van Joolingen. De 350 woningen die corporaties Elan en Duwo op het terrein gaan realiseren, zijn sociale huurappartementen en studentenkamers, waarvoor je huursubsidie kunt aanvragen. Kantoorruimte huur je voor 150 euro per vierkante meter. Ter vergelijking: de gemiddelde huur voor nieuwbouwkantoren in Nederland is 235 euro per vierkante meter.
Daniela Huls van I am digital, een bedrijf dat online cursussen ontwikkelt, werkt sinds januari in een celruimte, die ze heeft aangekleed met planten, kunst en een vloerkleed. ‘Het is een fijne plek en de Koepel is prachtig. Het voelt soms net of ik in een ufo zit’, blikt ze richting het halfbolvormige dak. De Amsterdamse bedrijfskundestudent Pepijn Steenmetser loopt stage bij Cupola XS, de organisatie die de werkplekken in de Koepel verhuurt. Hij vindt het gebouw ‘gaaf, vanwege de geschiedenis en qua werkplek’. ‘Ik hou van een open werksfeer, dat je anderen ziet.’ Hij doet onderzoek naar ‘hoe de overheid en het bedrijfsleven elkaar meer kunnen vinden en helpen door deze plek’. Wat je nu al merkt, is dat de multifunctionele opzet uitnodigt tot samenwerking. Zo worden de bioscoopzalen gebruikt voor bedrijfspresentaties en de colleges van de universiteit, en werken bedrijven aan projecten voor het onderwijs.
Even verderop is Nick Hoogendorp van jongerenorganisatie Triple Thread bezig met een videoshoot over het ondernemerstraject dat hij hier samen met Cupola XS gaat organiseren. Triple Thread zet zich in om de jeugd te helpen in Haarlem-Oost en -Schalkwijk, waar schooluitval en hanggedrag een voortdurende bron van zorg vormen. ‘Ons doel is om jonge mensen hier een kickstart te geven, met een werkplek en rolmodellen erbij’, legt Hoogendorp uit. Zoals hij naar het gebouw kijkt, zou je dat ook als een rolmodel kunnen zien. ‘Voor mij is de Koepel een monument, ondanks de foute dingen die de mensen die hier vastzaten deden. Dat een bouwwerk dat vroeger het negatieve binnenhield nu is omgezet in iets positiefs, vind ik echt geweldig. Ik hoop dat jongeren die binnenkomen die impact zien en bedenken: ik kan hier ook iets aan bijdragen.’
KOEPELGEVANGENISSEN De Koepelgevangenis in Haarlem werd in 1901 gebouwd door justitiearchitect Willem Cornelis Metzelaar. Hij baseerde zich daarbij op het ontwerp van zijn vader Johan Frederik Metzelaar, die soortgelijke gevangenissen in Breda en Arnhem in 1886 had gerealiseerd. Deze locaties zijn vrijwel tegelijk met de gevangenis Haarlem gesloten en beiden herontwikkeld tot vergader- en evenementenlocaties.
BURGERINITIATIEVEN TEGEN HET GROTE GELD Ga niet voor het hoogste bod, maar kies bij de verkoop van maatschappelijk vastgoed voor het plan met de meeste meerwaarde voor de stad en haar bewoners. Dat was het punt dat de Haarlemse Jacqueline van de Sande wilde maken met het burgerinitiatief ‘Open de Koepel’ – het plan dat uiteindelijk is gerealiseerd. Van de Sande was twintig jaar geleden, met Van Stigt als architect, ook betrokken bij de renovatie van het Olympisch Stadion in Amsterdam. Andere door Bureau Van Stigt gerealiseerde (Amsterdamse) transformaties die uit burgerinitiatieven voortkomen zijn Pakhuis de Zwijger, de Posthoornkerk, de graansilo’s bij de Silodam en De Hallen in Oud-West.